Çeşm

Farsça bir kelimedir. Türkçe göz, Arapça ayn, Farsça dîde kelimeleri çeşm sözcüğünün eş anlamlıları dır. Bu sözcük Farsça göz anlamına gelirken dilimizde göz ve göz yaşı anlamında da kullanılmıştır.

Çeşm kelimesinden türetilen çeşme suyun gözü anlamında düşündüğümüzde çeşm sözcüğünün ne kast ettiği de ortaya çıkmış olur. Çeşm sözcüğü göz anlamına gelen anlamı ile edebiyatta çok sık kullanılmış, çeşm sözcüğü ile çok sayıda terkipler, tamlamalar , deyimler ve mazmunlar kurulmuştur.

Göz, divan şiirinde sevgili imajı ile birlikte kullanılır. Göz ise sevgilinin en dikkat çekici özelliğidir. Divan şiirinde göz karadır ve kaş ve kirpikler ile birlikte kullanılır. Göz bir afettir ve aşığı yok eder. Veya aşığı büyüler. Sevginin gözü işlevselliği, şekli, ve etkileri açılarından , sihir, cellat, cadu, afet, büyü, maral, badem, gazal, kafir, hûn-feşân, hûn-hâr, Harut ve Marut, ok, kuyu, ayna vb ile ilişkilendirlir. Göz renk olarak genellikle kara, siyah, ender olarak da elâ dır. Göz en çok nergis, ahu ,maral, ahu-yu hoten , ceylan ve bademe benzetilmiştir.


Yürekde komadı kan kara gözün
Belâdur canuma bu gözi kara (Kadı Burhaneddin)


Bir uğurdan iki kâfir üstüme kıldı hücûm
Gördüm olmaz ikisine müşterek oldum esîr (Behiştî)


Gamzesi okını atmaz kaşları yayın kurar
Ol kara gözün bizümle cengi yok yaykaradur (İbn-i Kemâl)

Örneklerde de görüldüğü gibi göz, ok, yay, esaret, hançer, kelimelerinin yaptığı çağrışımlarla da sık sık kullanılır. Sevgilinin gözü âşıkı yaralayan, durmadan kargaşa çıkarıp fitne yarata n, bakışları, kirpikleri ve kaşları ile öldüren bir unsurdur. Bu nedenle silah, savaş, tutsak etme, av, avcı tasavvurlarına bağlı benzetmeler , vurup, kıran kan döktüren, esir eden, öldüren silahşor, cellat , kan dökücü, nazar ( göz değmesi) ( Bkz Âfet- Âfet-i Devran- Âfet-i Can Mazmunları (Beyit Örnekleriyle) olarak karşımıza çıkar.


Açılmaz oldu çemenlere çeş m-i şehlası
Değerdi nergise çeşm-i rüzgar nazar ( Nedim)

Şehla , ela gözlü kadın demekse de , eski şairler koyun gözlü papatya şeklinde izah etmektedirler, şehla birisi diğerinden hafifçe eğri olan göz anlamına da gelmektedir.



Dağda sayd- gazal etmeğe hasret mi çeker
Hanede gözleri ahusun eden amade Nedim

Dağda maral avlamaya hasret kalınca evdeki gözleriahu hemen hazırdır. Bu beyitteki ahu evdeki eş anlamındadır. ( bkz : Ahu ve Ahu'yu Felek Terimleri ( Beyit örnekleriyle))


Ey çeşm- i ahu hicr ile tenhalara saldın beni
Çün nafe bağrım hun edip sahralara saldın beni İsmail Dede

Ey gözleri ahu hicranınla tenhalara saldın beni, Ceylan göbeği gibi bağrımı kan doldurup sahralara saldın beni.


Şirler pençe-i kahrımdan olurken lerzan
Beni bir gözleri ahuya zebun ettifelek Yavuz Sultan Selim

Aslanlar bile kahrımın pençesinde inlerken, beni bir gözleri ahunun karşısında felek zebun etti.

Sevgilinin gözü zalim ve kan dökücüdür. Göz kelimesi çeşm, dide, ayn, niğar, nazar, ve göz gibi eş anlamlılarıyla kullanılır. Göz ile ilgili çok sayıda benzetme ve mecazlarla da kullanılmıştır. Badem, ceylan, ahu, maral, cadu, kafir, cellat, büyü gibi. Sevgilinin gözlerinin ifade olarak tahayyülü ise, alaycı, şuh.şehla, mahmur, hışımlı, hilekar ,mestane, esrar, şarap, afyon gibi uyuşturan , fitneci, fettan, vb dir. Göz bayıltıcı etkisi nedeni ile nergise de benzetilir.

Sevgilinin gözü ile sihir, büyü, Babil kuyusuna kapatılan sihir ve büyü melekleri olan Harut ve Marut arasında alakalar kurulur. Sevgilinin gözleri Harut ve Marut'a sihir ve büyü ilimlerini öğreten sihir ve büyü merkezi gibidir. Sevgili aşığa baktığı zaman onu büyüler. Aşığı kendinden geçirtir. Aşığın gözleri kamaşır ve başka hiç bir şeyi göremez hale gelir.

Sihr o şûhun beste çeşm-i gamze-i câdûsudur
Çeşme-i mahbûbân kemend-i zülfünün âhûsudur.